Beeld: Heksen in gesprek met de duivel in het schilderij van Francisco de Goya Witches’ Sabbath (1797-1798)

We weten allemaal hoe een heks eruit ziet: die draagt en puntmuts, vliegt op een bezemsteel, heeft minstens één kat en is bijna altijd een vrouw. Dit soort heks komen we tegen in veel van de verhalen en films waar we als kinderen en volwassenen van genieten. Natuurlijk is dit beeld een stereotype dat hekserij en de geschiedenis van heksenvervolgingen niet nauwkeurig weergeeft.

Honderden jaren lang werd hekserij gezien als kwaadaardig en werden mensen, voornamelijk vrouwen [1], ervan beschuldigd heksen te zijn. Ze kregen de schuld van ongeluk in hun gemeenschap en werden er voor vervolgd. In Europa (vooral West-Europa) waren er tussen de 15e en 18e eeuw grootschalige heksenvervolgingen, waarbij duizenden doden vielen, het meest vrouwen.

Hekserij en religieuze instellingen

Mensen geloofden al heel lang in heksen en hekserij zonder er bang voor te zijn. Maar in de 15e eeuw namen angst en verdenking toe. De instellingen van die tijd, met name de kerk en de staat, speelden een prominente rol in het zaaien van angst bij de bevolking. Het is door hun macht en invloed dat heksen als gevaarlijk werden gezien.

“When a woman thinks alone, she thinks evil”

Bron: Ehrenreich & English

Dat vond de katholieke kerk. Deze passage is te vinden in de Malleus Maleficarum, die ook wel ‘de Heksenhamer’ heet. Dit document is in 1486 gepubliceerd en bevat gedetailleerde informatie over heksen, hun gevaarlijke krachten en hoe ze te verslaan. De Malleus stelt dat heksen een bedreiging vormen voor de samenleving omdat ze een pact met de duivel hebben gesloten om hun krachten en kennis van hekserij te krijgen.

Volgens de Malleus zijn vrouwen vatbaarder voor de duivel omdat ze ‘lichamelijk zwakker’, ‘meer goedgelovig’ en seksueler zijn dan mannen, wier fysieke en morele kracht hen in staat stelt om elke duivelse invloed met succes af te weren. Daarom zijn vrouwen veel meer van hekserij beschuldigd dan mannen. Maar mannen zijn in sommige gevallen vervolgd, gevangengezet en vermoord. Toch, mannen konden er min of meer zeker van zijn dat hun identiteit niet zou worden gelijkgesteld aan die van een heks. Voor vrouwen was er echter een constante dreiging van beschuldiging.

Heksen werden vaak naakt afgebeeld, wat seksualiteit suggereerde. In afbeeldingen vliegen ze ook vaak op een bezemsteel, net als in het schilderij van Luis Ricardo Falero The Witches’ Sabbath (1880)

Hekserij en de wet

Hekserij werd niet alleen gezien als moreel verkeerd. Het was ook officieel gedefinieerd als een misdaad, strafbaar voor de wet. De macht van kerk en staat, in de vroegmoderne tijd uitsluitend door mannen uitgeoefend, werd dus gebruikt om de maatschappij en de christelijke gemeenschap van onrecht en ketterij te zuiveren. Terwijl de kerk ook haar eigen processen uitvoerde in de vorm van religieuze rechtbanken, werden heksen meestal door de staat berecht.

“Witches represented a political, religious, and sexual threat to the Protestant and Catholic churches alike, as well as to the State”

Bron: Ehrenreich & English

De vervolging van vrouwen was verbonden met ongeluk in de maatschappij. Vaak had dit te maken met mislukte oogsten, onverklaarbare ziekte of dood van leden van de gemeenschap. Met andere woorden, hekserij was verbonden met angst voor onvoorspelbaarheid en voor het oncontroleerbare. In de context van de vroegmoderne tijd kwamen dergelijke rampen vaak voor. Iemand moest de schuld krijgen voor al deze moeilijkheden en de zondebok was de duivel. Maar mensen konden niet rechtstreeks tegen de duivel vechten, dus besloten ze degenen aan te vallen waarmee hij werkte: heksen.

Wie was een heks?

We hebben de neiging om heksen als vrouwen te zien, en dat komt vooral door de representatie die we in verhalen en films vinden. Toch waren tot rond de 14e eeuw meer mannen dan vrouwen tot heks benoemd. Maar na de publicatie van de Malleus Maleficarum steeg het aantal vervolgde vrouwen. En het aantal bleef maar stijgen.

“The fact that the great European witch-hunt was directed mostly at women is one of the single most important facts about it, and calls for careful examination”

Bron: Goodare

Marteling en executie van heksen in een middeleeuwse miniatuur

Veel van de vrouwen die ervan werden beschuldigd heksen te zijn, beoefenden niet eens hekserij, maar op de een of andere manier identificeerden de mensen om hen heen ze als dienaressen van de duivel. Vaak waren de kenmerken waardoor vrouwen tot heksen werden uitgeroepen slechts menselijke eigenschappen die de normen van patriarchale instellingen tartten. Als vrouwen als boos, wraakzuchtig, oud of onvruchtbaar werden beschouwd, maar zelfs als ze vriendelijk, mooi en jong  waren, werden ze gemakkelijk beschuldigd van hekserij. In deze gevallen week hun uiterlijk of gedrag af van de patriarchale gendernormen volgens welke vrouwen stil, onderdanig en met mate mooi moesten zijn – allemaal eigenschappen die mannen wenselijk achtten.

De heks: een vrouw in de patriarchale samenleving

Ook weduwen werden gemakkelijk verdacht van hekserij, omdat zij geen man hadden om hen te controleren. Een andere groep vrouwen die specifiek het doelwit was van de heksenjagers waren genezers en verloskundigen. Hun praktijken werden vaak gezien als behorend tot hekserij vanwege het gebruik van verschillende geneesmethoden en materialen die artsen (die allemaal mannen waren) niet gebruikten of zelfs niet wisten. Een voorbeeld is hun gebruik van kruiden om de pijn van vrouwen tijdens de bevalling te verlichten. Hekserij en genezing waren nauw met elkaar verbonden.

Het was heel gemakkelijk voor een vrouw, aan wie haar hele leven is verteld dat haar lichaam, haar seksualiteit en haar gedachten allemaal slecht en beïnvloed door de duivel zijn, om zichzelf schuldig te achten aan wat het patriarchaat als hekserij beschouwde. Daarom bekenden vrouwen die werden getest en gemarteld vaak dat ze schuldig waren aan het handelen met de duivel, ook al hadden ze geen kennis van of beoefenden ze geen echte hekserij.

Heksenvervolgingen

Degenen die verdacht werden van hekserij werden niet altijd onmiddellijk berecht. Er waren in sommige gevallen ook pogingen tot verzoening, en soms waren deze succesvol. Helaas kwamen deze niet genoeg voor om de rampzalige heksenjachten die een hoogtepunt bereikten in de 16e en 17e eeuw te voorkomen.

“Witches were thought of as an enemy within. They appeared to be ordinary members of the community, pretending to be good Christians, and not admitting openly to being witches. They cast their spells in secret. This internal danger was different to dangers that were seen as originating outside the community: wolves in the forests, fairies in the hills”

Bron: Goodare

Eenmaal gevangen genomen, werden beschuldigde heksen gemarteld met als doel het bekennen van schuld. Verdachte heksen werden aan schadelijke en traumatiserende tests onderworpen. Zoals de invasieve zoektocht naar het teken van de duivel op haar naakte lichaam. Of het prikken van haar huid met een speld om te testen op gevoelloosheid (omdat heksen werden verondersteld immuun te zijn voor gevoelens, zowel fysiek als emotioneel). Zelfs als de beschuldigde de tests en marteling doorstond werd ze niet altijd onschuldig bevonden – ze kon nog steeds geëxecuteerd of verbannen worden.

Het lichaam van een beschuldigde vrouw die wordt onderzocht, op zoek naar het teken van de duivel. Т. Mattson Interrogation of the Sorceress (1853)

De vrouwen die schuldig waren bevonden aan hekserij werden ter dood op de brandstapel veroordeeld. Door haar te verbranden, zorgden de autoriteiten ervoor dat ze geen christelijke begrafenis kon krijgen. Zelfs bij de dood werd de beschuldigde heks uit haar gemeenschap verwijderd. Haar lot was nog erger dan dat van de gewone crimineel, die bij executie in ongewijde grond werd begraven.

Er werd dus geprobeerd elk spoor van de vermoorde vrouwen volledig te wissen. Maar ze kunnen niet uit de geschiedenis verwijderd worden.

Dit zijn een paar vrouwen wiens verhaal we vandaag nog kennen:

• Entgen Luijten was de laatste heks die vervolgd werd op het gebied van het huidige Nederland in 1674. Ze werd beschuldigd van het veroorzaken van de dood van vee en ziektes van haar buren. En vervolgens gearresteerd en berecht.
• Marie Laveau was een Creoolse vrouw, bekend als de Voodoo-koningin van New Orleans. In tegenstelling tot veel van de heksen voor haar stierf ze vredig in haar huis in 1881. Ze was 79.
• Tituba was een tot slaaf gemaakte vrouw die werd beschuldigd van hekserij in de bekende heksenprocessen van Salem (1692-1693). Ze heeft enige tijd gevangen gezeten, maar het is niet bekend wat er met haar is gebeurd na de processen.

De heksen van toen en de vrouwen van vandaag

Tegen de 18e eeuw was de maatschappelijke macht van de kerk afgenomen, en advocaten gingen zich meer bezighouden met de juiste uitvoering van gerechtigheid. Tegelijkertijd kwamen er met de toename van wetenschappelijke waarnemingen steeds meer verklaringen voor verschijnselen die vroeger tot een door hekserij veroorzaakt ongeluk werden verklaard. Als gevolg daarvan waren mensen minder snel geneigd om heksen de schuld te geven van slecht weer of ziekte. Dat betekent ook dat er minder beschuldigingen en rechtszaken tegen hen waren.

“What strikes us about the witch hunts are not only the bizarre beliefs that inspired them and the personal tragedies that ensued, but the sheer waste of talent and knowledge that they represented”

Bron: Ehrenreich & English

Ook al hebben de Europese heksenvervolgingen eeuwen geleden plaatsgevonden, het is belangrijk om stil te staan bij de betekenis van deze historische ramp en de gevolgen voor vrouwen vandaag. In Nederland zijn er ook collectieve pogingen geweest om de van hekserij beschuldigde vrouwen te herdenken. D66 pleitte in Roermond in september 2022 voor eerherstel voor zo’n 75 ‘heksen’ die 4 eeuwen geleden ter dood zijn gebracht in de stad.

Velen van ons begrijpen hekserij niet, deels omdat we er niet genoeg over praten, lezen of zien. Maar heksen blijven hun wijsheid delen en gebruiken de vaardigheden en kennis die van generatie op generatie zijn doorgegeven.

Dit zijn een paar vrouwen die tegenwoordig hekserij beoefenen:

• Susan Smit is een Nederlandse schrijfster. In 2021 publiceerde ze haar roman De heks van Limbricht die is gebaseerd op het leven van Entgen Luijten. Ze is ook een pleitbezorger voor het nationale heksenpardon waardoor zou worden erkend dat de Nederlandse heksenvervolgingen onrechtvaardig waren.
• Laurie Cabot is een Amerikaanse Wicca hogepriesteres en auteur van verschillende boeken, waaronder De heks in elke vrouw (1997).
• Phyllis Curott is een Amerikaanse Wicca priesteres, auteur, filmmaker en advocaat.

De Europese heksenvervolgingen waren een gewelddadige manifestatie van mannelijke overheersing en genderongelijkheid, maar het systeem waarbinnen het plaatsvond, namelijk het patriarchaat, bestaat nog steeds en oefent zijn macht uit. Leren over en herinneren aan de vrouwen die onterecht zijn geëxecuteerd blijft vandaag belangrijk. Het kan ons helpen het verband tussen vroegere en huidige onrechtvaardigheden te begrijpen, terwijl we blijven streven naar een gelijkwaardige wereld waarin mensen van alle geslachten veilig zijn.

[1] Dit artikel gebruikt genderbinaire taal omdat bestaand onderzoek naar de Europese heksenvervolgingen alleen de ervaringen van cisgender-vrouwen bevat. We erkennen dat dit soort taal beperkt is en niet ingaat op de ervaringen van niet-binaire, transgender, interseksuele en genderqueer personen en we streven ernaar om de meest inclusieve taal zo mogelijk te gebruiken.

Lees verder:

• Met de duivel naar bed
• Moderne heksen
• Wijze vrouwen
• De heks in elke vrouw
• The Witch in History
• Lewd Women and Wicked Witches
• The European Witch-Hunt
• Historical Dictionary of Witchcraft
• The Witch Must Die
• Witchcraft, Sorcery, Rumors, and Gossip
• The Subversion of Women as Practiced by Churches, Witch-Hunters, and Other Sexists
• Witches, Midwives, and Nurses

Sabria Schouten, masterstudent Comparative Literary Studies, stagiaire Collecties

Atria’s bibliotheek en archief in hartje Amsterdam herbergen één van de grootste collecties over vrouwen, gender en diversiteit wereldwijd. De rubriek In het nieuws reageert op actuele thema’s en ontwikkelingen vanuit relevante documentatie en publicaties binnen de collectie.